Φοβού τους αφορισμούς (Ο νοών, νοείτω...)

Είναι γνωστό στους δασκαλίστικους κύκλους ότι η ύπαρξη ενός αποδοπομπαίου τράγου αποτελεί απόδειξη ότι το σύστημα δεν δουλεύει, είτε πρόκειται για την αίθουσα του σχολείου, είτε πρόκειται για τον εργασιακό μας χώρο είτε οπουδήποτε.

Ο αποδιοπομπαίος τράγος λειτουργεί σε πολλαπλά επίπεδα, κυρίως όμως αυτό που κάνει είναι να συγκεντρώνει τον συλλογικό θυμό, συχνά προσφέροντας την απαραίτητη εκτόνωση, ώστε κατόπιν το υπόλοιπο σύνολο, μετά την κάθαρση αυτή, να μπορεί να συνεχίσει να είναι σύνολο.

Ο τράγος αυτός, μία τραγική φιγούρα στα αλήθεια, είναι προϊόν ενός λειψού συστήματος. Και είναι επικίνδυνο, γιατί αντί να στραφεί η προσοχή σε αυτόν που πραγματικά ευθύνεται για αυτό, δηλαδή στον δάσκαλο, στον εργοδότη ή στον ιθύνοντα γενικώς, ο τράγος επωμίζεται όλα τα κρίματα και πάνω του πέφτουν όλες οι κατηγορίες, αυτός φταίει για όλα, όλοι τον κατηγορούν για όλα. Κατά γενική ομολογία, του αξίζει αυτό που έπαθε.

Αφού ο τράγος έχει εκδιωχθεί, ο ασκών την εξουσία μπορεί να ισχυρίζεται ότι απέδωσε δικαιοσύνη και έτσι να διατηρήσει την εξουσία του, αφού ως δίκαιος έχει διασφαλίσει την αποδοχή των υπόλοιπων τράγων που δεν είναι αποδιοπομπαίοι ακόμα. Οι δε τράγοι, έχοντας ρίξει όλες τις ευθύνες στον αποδιοπομπαίο, έχουν ήσυχη τη συνείδησή τους, είναι σίγουροι ότι κανείς δεν θα τους ρίξει το φταίξιμο για τίποτα, άρα κανείς δεν θα τους τιμωρήσει για τίποτα, μία προβατίσια εθελουσία υποταγή.

Μερικές φορές αυτή η κάθαρση προσφέρει μία νέα, καθαρή αρχή, μία δεύτερη ευκαιρία να κάνουμε κάτι το καλό ως τάξη, εταιρεία ή κοινωνία. Άλλες πάλι, με όλα τα δάχτυλα στραμμένα στον αποδιοπομπαίο, ο ασκών την εξουσία βρίσκει ευκαιρία να την βγάλει καθαρή, να την σκαπουλάρει για κάποιο του έγκλημα.

Κοίτα όμως το περίεργο: με το που εξαφανιστεί ο αποδοπομπαίος τράγος, κάποιος άλλος παίρνει τη θέση του. Αυτό συμβαίνει για δύο λόγους. Ο ένας είναι ότι το να διώξεις τον αποδιοπομπαίο δεν λύνει το πρόβλημα στην ουσία, γιατί ποτέ η τιμωρία δεν ήταν λύση αλλά απλή εκτόνωση. Μπορεί το σύμπτωμα (ο αποδιοπομπαίος) να μην μας ενοχλεί πια, το σύστημα όμως δεν έχει αλλάξει, συνεχίζει να λειτουργεί με τον ίδιο λειψό τρόπο, άρα εφόσον κάνει τα ίδια πράγματα θα έχει τα ίδια αποτελέσματα και σε αυτή την περίπτωση σε μικρό διάστημα θα έχουμε άλλον να κατηγορούμε.

Για τον ασκόντα την εξουσία, αυτό σημαίνει στην ουσία την αιώνια κάλυψη των λαθών του.

Για τους τράγους, αυτό σημαίνει ότι κάποια στιγμή όλοι θα περάσουν από την θέση του αποδιοπομπαίου τράγου. Όλοι. Ένας-ένας. Και έτσι θα ζουν μία ζωή ηθικού κατατρεγμού, μέσα στο κεφάλι τους. Θα φοβούνται μη βρεθούν στη θέση να τους δείχνουν όλοι με το δάχτυλο.

Για αυτό οι φυλακές δεν θα πάψουν ποτέ να υπάρχουν.

Υπάρχει βέβαια και ο νοητός αποδιοπομπαίος τράγος, αυτός που είτε είναι υπαρκτό πρόσωπο (ο Φοίβος, οι δυ, η αναρχικοί, ότι θες)  είτε ανύπαρκτο  (πχ μυθολογία, θρησκείες, κοκ) έχει το κύριο χαρακτηριστικό ότι μπορείς να το αποδιαπέμπεις δια παντός, να τον βαράς αλύπητα για πάντα, να παλεύεις με το ίδιο τέρας ξανά και ξανά, να ξεδίνεις τις αγωνίες σου πάνω του, μιας και ποτέ δεν πρόκειται να εξαλειφθεί εντελώς, αφού μέσα στο μυαλό μας εδράζει. Αυτό το είδος είναι εξίσου επικίνδυνο, διότι ενώ μπορεί να μας ωφελήσει πάρα πολύ δίνοντάς μας έναν νοητό σάκο του μπόξ ώστε να έχουμε την κάθαρση που χρειαζόμαστε για να προχωρήσουμε παρακάτω, είναι πολύ εύκολο να μείνουμε προσκολλημένοι, να μας γίνει εμμονή (όπως εγώ με τους δυ, ένα πράγμα) και αντί να διαχειριστούν το πραγματικό πρόβλημα, δηλαδή τις ανεπάρκειες του συστήματος, να σπαταλούν όλη τους την ενέργεια σε κάτι ανούσιο, στον φανταστικό και μάταιο αποδιοπομπαίο τράγο που έχουν οι ίδιοι εφεύρει, χωρίς ποτέ να λύσουν το πραγματικό πρόβλημα.

Πολλές φορές μάλιστα αυτός ο φανταστικός αποδιοπομπαίος τράγος υποκαθιστά τον ίδιο μας τον εαυτό, όταν υποσυνείδητα θεωρούμε ότι δεν μπορούμε να ελέγξουμε κάποια κατάσταση, αν έχουμε ενοχές για κάποιο ζήτημα ή αν νιώθουμε εγκλωβισμένοι σε κάποια δυσάρεστη θέση ή ακόμα όταν δεν μπορούμε να εντοπίσουμε την αιτία της δυστυχίας μας και σαστισμένοι αφήνουμε τις μέρες να περνάν χωρίς σκοπό. Είναι η προβολή των δικών μας ανεπαρκειών ή σφαλμάτων. Σε αυτή την περίπτωση, είτε το συνειδητοποιούμε είτε όχι, βρισκόμαστε πολύ κοντά σε μεγάλη ανατροπή. Πολύ μεγάλη. Ο νοών, νοείτω...

Η ύπαρξη ενός τέτοιου τράγου είναι ένδειξη ότι κάτι πρέπει να αλλάξει προς το καλύτερο. Σε ένα λειτουργικό σύστημα, σε ένα δίκαιο σύστημα, ο αδύνατος δεν αποδιαπέμπεται αλλά βοηθάται και στηρίζεται. Ένα σύστημα που διώχνει τα παιδιά του, στο τέλος μένει χωρίς παιδιά, ενώ ένα σύστημα που στηρίζει τα παιδιά του έχει τη δική τους στήριξη και η συνοχή αυτή είναι η βάση για μεγάλα κατορθώματα, συλλογικά και ατομικά, είτε μιλάμε για την διδασκαλική αίθουσα, είτε για τον εργασιακό μας χώρο, είτε για την κοινωνία.

Για αυτό ήταν τόσο μεγάλη μαγκιά όταν κάποιος, από τα πολύ παλιά, είπε βόηθα τον εχθρό σου. Μεγάλη μαγκιά...